Hoe je als overheid communiceert terwijl de wereld in brand staat

Terwijl we van de ene crisis in de andere rolden, zijn er ook missers en fouten gemaakt. Hoe zorg je er dan als overheid voor dat je als samenleving tóch klaar bent voor een eventuele nieuwe calamiteit, terwijl het vertrouwen afneemt?

Rampenexpert Michel Dückers is bijzonder hoogleraar Crises, Veiligheid en Gezondheid aan de Rijksuniversiteit Groningen. Eind november sprak hij zijn oratie uit: “de beelden die ons bewegen, de voorspelbaarheid van de rampen die we samen creëren”. Crises zijn nu eenmaal onoverkomelijk. Maar het is juist de kunst om écht te leren van de dingen die minder goed zijn gegaan.” 

Dat leren is misschien wel een van de grootste uitdagingen rondom crises erkent Dückers: “Hoe meer crises zich voordoen - die we zelf creëren door ons collectieve gedrag, inclusief de taal die we gebruiken - hoe groter de druk en de emotie, en hoe minder we oplossingsgericht kunnen.”

“Zodra je hele denken in het teken staat van de noodzaak van het nú, kom je niet verder dan korte termijn oplossingen en schuiven we dingen vooruit. Dat zorgt er eigenlijk voor dat we op een later moment collectief vastlopen en steeds minder capabel zijn om een nieuwe tegenslag te verwerken, terwijl de crises zich blijven aandienen.”

De Nederlandse droom

“De toename van onzekerheden en teleurstellingen hebben onze samenleving onder druk gezet, evenals onze normen, waarden en ‘zekerheden’ die we hebben opgebouwd: dat de overheid altijd voor je zorgt als je ziek bent, dat ongelijkheid wordt bevochten en de overheid je direct komt redden als je na een watersnoodramp op het dak van je huis zit. Het is eigenlijk een Nederlandse variant van de American Dream.”

Maar tijdens crises kán de overheid er niet altijd of direct voor iedereen zijn. Daarin hebben we de grenzen van de ‘Nederlandse droom’ ondervonden, vertelt Dückers. “In het geval van de corona-pandemie zag je het afnemende vertrouwen in de overheid, die men voorheen kende als de ‘Nederlandse verzorgingsstaat’. Mensen voelden zich boos, niet betrokken en gehoord door een gebrek aan perspectief. En dat sentiment is nog steeds voelbaar in onze huidige crisissamenleving.”

‘Duistere overheid’

“Het is alsof we met laarzen tot aan de knieën in de drek staan, maar er niet uit kunnen komen. En dat is deels waar: crises zoals die rondom stikstof, migratie en droogte hebben we namelijk zelf veroorzaakt. Onze eigen handelingen zijn deels verantwoordelijk voor de meeste crises. Tot nu toe zit ons politieke systeem daarnaast zo in elkaar dat politici worden beloond om beleid te voeren op korte termijn. En de burger stemt daarop. Deze zogenaamde ‘duistere overheid’ hebben we uiteindelijk zelf gekozen.”

Sommige crises konden van tevoren ingeschat worden, en waren dus te verwachten: “Als de overheid eerder had ingegrepen op het gebied van woningtekort, de gaswinning in Groningen of het aantrekkelijk maken van tijdelijke arbeidscontracten, hadden we dat drietal van crises in ieder geval beter kunnen aanvliegen, of zelfs kunnen voorkomen.”

Draagvlak en contact

En toch moet en kán het anders, betoogt Dückers. “De tijd dat ‘de overheid’ vertelt dat alles goed gaat, ligt achter ons. Wees open, maak contact, in crisistijd maar ook daarbuiten. We hebben inmiddels ook gezien dat het niet altijd goed ging. Het is tijd om een vorm van open gesprekvoering aan te gaan.”

Belangrijk is om burgers deelgenoot te maken van gemaakte keuzes binnen de overheid, vindt Dückers: “Leg eerlijk uit waar mogelijkheden – en ook onmogelijkheden zitten; crisis of niet. Blijf in gesprek en creëer draagvlak. Want op het moment waarop mensen zich zorgen maken over wat voor hen van waarde is, is niets verschrikkelijker dan de ervaring dat er buiten jou om iets wordt bepaald, zonder inspraak, zonder inleving. In acute nood begrijpen we vaak wel dat die ruimte wordt genomen. Er is dan sprake van vertrouwen en steun dat de overheid er keihard aan werkt om de situatie onder controle te krijgen en het algemeen belang dient.“

“Bij de eerste corona-lockdown bleven we dan ook braaf thuis en klapten we voor het zorgpersoneel. Twee lockdowns later was de rek eruit, nam vertrouwen een duikvlucht en namen onvrede en spanningen in de samenleving toe.”

De paarse krokodil

Om geloofwaardig en betrouwbaar te blijven is het is volgens Dückers zaak dat de overheid zich verdiept in de gedupeerden. “Dat komt in de praktijk gewoonweg onvoldoende uit de verf. Te vaak richten we ons tijdens crises op schadeherstel, het maken van regels die vervolgens niets meer dan een ‘paarse krokodil’ zijn. Die systeemwereld staat vaak lijnrecht op de pijn die mensen voelen, wat alleen maar tot meer afstand leidt tussen burger en overheid. Voormalig president van Italië, Berlusconi, spande daarin de kroon. Tegen mensen die ten gevolge van een aardbeving in tenten leefden, sprak hij de zogenaamd troostende woorden: ‘Zie het als een vakantie’. Daaruit bleek zo’n enorm gebrek aan empathie. Zover is het nog niet in Nederland, maar we kunnen ook nog niet zeggen dat we het goed doen zoals we het nu doen.”